Mình vào một quán nước, nhìn và đọc kỹ từng món trên menu. Mình cảm nhận được vị chua khi nhìn vào ly trà chanh, ngó sang chữ "cà phê đen" mình lại thấy đăng đắng, bạc xỉu thì quá ngọt, nên mình gọi cà phê sữa. Không có gì quá đặc biệt cho đến khi mình tự hỏi lựa chọn đó từ đâu đến?
Tất nhiên nó từ miệng mình mà ra, miệng thì nhận tín hiệu từ não, não đưa ra kết luận từ những toan tính không quá vài giây. Có hai câu hỏi đặt ra:
- Những suy nghĩ đó từ đâu xuất hiện?
- Cái gì tạo ra quyết định đó?
Sự toan tính
Thành phần
Những toan tính, được tạo ra dựa trên dữ liệu trong trí nhớ. Mình đã nghĩ về vị chua của chanh, vị đắng của cà phê, vị ngọt của sữa,...
Mắt mình đọc thấy chữ, nhìn thấy hình, vùng não xử lý ngôn ngữ và hình ảnh "sáng lên" phát ra tín hiệu và dắt theo những thông tin có liên quan ở vùng xử lý mùi vị. Đó là dữ liệu đầu vào cho một quá trình xử lý, nhưng kết quả của quá trình đó, một lựa chọn, từ đâu xuất hiện?
Những suy nghĩ trên có thể là nguyên liệu để hình thành nên một lựa chọn, chứ không phải thứ quyết định lựa chọn đó. Giống như cà phê, sữa, nước và nhiệt độ là nguyên liệu của ly cà phê sữa nhưng bột cà phê đã không đứng pha ra ly cà phê sữa đó.
Khởi nguồn
Trước khi đọc chữ "cà phê đen", ý thức mình không hề có ý niệm gì về vị đắng. Cảm giác đắng xuất hiện ngay lúc mình hiểu nghĩa của từ cà phê. Quá trình toan tính cũng tương tự, nó là tập hợp những suy nghĩ được hiện ra từ một nơi nào đó trong vô thức.
Vô thức, nơi khởi nguồn của mọi suy nghĩ. Mọi ý tưởng, câu từ, hành động đều xuất phát từ đó. Nó là một nơi bí ẩn ngay trong tâm trí của mình. Đặt câu hỏi về lựa chọn cũng giống như đang trên chuyến tàu du lịch đến vùng đảo vô thức.
Bản chất của những ý nghĩ
Có thể xem suy nghĩ là một dạng phản xạ vô điều kiện. Như cách ta rút tay lại khi đụng phải vật nóng, nhảy thót lên khi giật mình. Chúng diễn ra lần lượt (do quá nhanh nên ta nghĩ là cùng lúc) và ngoài tầm kiểm soát.
Ta không quyết định được mình sẽ nghĩ gì tiếp theo. Điển hình như hành động tập trung là khi bạn cố phớt lờ đi suy nghĩ không liên quan tới việc đang làm. Đó là lí do hầu hết chúng ta cần một nơi yên tĩnh để tập trung, vì chúng ta không thể không nghĩ về một thứ gì đó.
Ta rất khó để ngăn mình chú ý đến tiếng còi xe, chuyện hai người bàn bên cạnh đang bàn tán, chương trình thời sự đang phát trên TV và đôi lúc là cả tiếng tíc tắc của đồng hồ.
Ngay cả những thiền sư, bậc thầy trong việc giữ vững chánh niệm và sự tập trung cao độ cũng phải cần một nơi yên tĩnh, nhắm mắt lại để chặn bớt tín hiệu thị giác và cố tập trung vào hơi thở khi ngồi thiền.
Nếu như lúc chọn nước, tự dưng có một suy nghĩ "hay là hôm nay mình thử uống đồ chua nhỉ?" loé lên trong đầu thì chắc mình đã chọn trà chanh.
Vì suy nghĩ hiện ra một cách ngẫu nhiên và mình không quyết định được suy nghĩ gì sẽ hiện ra trong đầu mình vào khoảnh khắc tiếp theo. Do đó không có gì chắc chắn được lần tới mình sẽ chọn cà phê sữa hay trà chanh hay một món nước nào đó bất kỳ.
Kế hoạch lâu dài
Ta có thể phản biện ý kiến trên bằng cách đặt ra trường hợp thế này. Mình đã dành cả năm cuối cấp để lựa chọn trường đại học. Một lựa chọn quan trọng như vậy cần bao nhiêu suy nghĩ, không thể nào lựa chọn đó chỉ hiện ra ngẫu nhiên trong đầu mình được.
Nói cách khác, những kế hoạch lâu dài phải khác việc chọn một ly nước đúng không?
Chưa hẳn, lựa chọn quan trọng và những kế hoạch thật ra là một tập hợp của những lựa chọn ít quan trọng hơn, ví dụ khi xé nhỏ việc chọn cho mình một trường đại học, ta sẽ thấy đằng sau nó là một loạt những câu hỏi nhỏ hơn.
- Trường đó có ngành mình thích hay không?
- Điểm đầu vào có vừa sức mình không?
- Việc đi học có thuận tiện với nơi mình đang ở không?
- Học xong điều kiện việc làm thế nào?
- Hay đơn giản là tỉ lệ hết độc thân khi vào trường đó của mình có cao hơn không?
- ...
Tiếp tục xé nhỏ các lựa chọn đó ra ta sẽ thấy kết quả của việc toan tính đều hiện ra trong đầu mình (một cách bất kỳ, ngẫu nhiên) từ những lựa chọn nhỏ hơn.
Cái kết bị bỏ lửng
Thế thì cuối cùng cái quái gì quyết định lựa chọn của mình đây? Chẳng lẽ mình chả có quyền gì trong việc điều hướng cuộc đời của mình và chỉ có thể làm theo bất kỳ lựa chọn gì nảy ra trong đầu?
Thế thì một tên tội phạm có phải chịu hình phạt không khi hành động của hắn xuất phát từ những lựa chọn xuất hiện ngoài tầm kiểm soát của hắn?
Đây là một góc nhìn mới lạ, mình chỉ đang mô tả nó theo cách mình hiểu. Bản thân mình thấy nó cũng còn vài điểm rắc rối trong logic, hoặc vì mình còn chưa hiểu đúng về nó. Bài viết này được lấy cảm hứng từ quyển Free Will của Sam Harris.